Anahtar Kelimeler: Güney Sibirya. Türk Jeopolitiği. Arktik Okyanusu. Su Kuşağı. Altaylar.
Güney Sibirya bölgesi tarihin en erken devirlerinden itibaren insanlık için bir cazibe merkezi olmuştur. Geniş orman dokusuna sahip olan bölge aynı zamanda bozkır bitki örtüsü ve iklimine sahiptir. Bölgenin en önemli özelliklerinden birisi de akarsu ve ırmak bakımından çok zengin olmasıdır. Avcı-balıkçı-toplayıcı dönemden ziraat ve hayvancılığın gelişimine müteakip bölge farklı kültür dönemlerine ev sahipliği yapmıştır. Söz konusu bölge aynı zamanda Türklerin binlerce yıl yurt tuttuğu bir mekân olmuştur. Güney Sibirya’da görülen kültür çağlarının batı ile ilişkili olduğu ilim adamlarınca pek çok çalışmaya konu olmuştur.
Avrupa-Asya kıta coğrafyasında üretimin başlangıcı diyebileceğimiz Neolitik döneme ait çok fazla kültür dönemi mevcuttur ve bu kültür dönemleri birbirleri ile ilişkilidir. Bu ilişkiler Ukrayna’dan Ural’a, oradan Sibirya istikametinde doğuya doğru Altay Sayan’a, Yenisey-Angara ve Baykal’a, güney istikametinde de Kazakistan’a ve Tanrı Dağları’na kadar takip edilmektedir. Bu izler Neolitik Çağ, Bakır Çağ, Tunç ve Demir Çağı boyunca tüm bu geniş coğrafyada arkeolojik, antropolojik ve etnografya bakımından incelenmektedir. Bu bakımdan biz Ukrayna’dan doğuya doğru Türklerin tarih sahnesinde ortaya çıktıkları ilk döneme kadar bu kültür çağlarının birbirleri ile ilişkilerini ortaya koymaya çalışacağız. [1]
Büyük Asya’daki atalar (kişiler) ise Güney Sibirya’daki Yenisey Irmağı havzalarındaki kaya parçalarına yaşam-ölüm döngüsündeki sevinçlerini ve dramlarını kazıdılar, bir ara metinlerini paylaşırım. Ardından Orhun-Selenga-Tola nehirleri vadisinde granit taşlara sonsuzluğa mıhladıkları yazıtları bıraktılar. Yonutlar ve Yazıtlar bizim en değerli mirasımız.
“Yerleşik anlayış şu ile göçebeyi = Türk’ü yanyana düşünmediğinden, bu konuda bozkır sahası için neredeyse çalışma yok. Biz ise eski Türklerde su araçları adının olağandan fazla oluşuna dikkat çekip, sulak Güney Sibirya sahasına işaret ettik ama ayrıntılı bir çalışmayı ben de yapamadım. Sadece iki yıl önceki Kıpçak ve Kimek adları makalemde biraz değindim. Academia sayfamda bu makale tam metin bulunabilir. Esen kalın” [2]
İlk olarak Rus çarı I. Petro’nun emriyle Sibirya’nın bitki örtüsünü incelemek için görevlendirilen bitki bilimci Daniel Gottlieb Messerschmidt ve kendisine rehber olarak verilen İsveçli tutsak subay Johan von Strahlenberg, 1721 yılında Güney Sibirya‘da, Yenisey Nehri’nin yukarı mecrasında bu yazı ile yazılmış ve Kırgızlara ait oldukları düşünülen mezar taşlarını içeren Yenisey Yazıtları’ndan bir tanesini keşfetti. Bir yıl sonra tutsaklığı son bulan Strahlenberg, İsveç’e dönünce bu inceleme ile ilgili izlenimlerini kitap hâline getirip 1730 yılında Stockholm’de yayınladı. Böylece Orhun Yazıtları bilim dünyasının dikkatini çekmiş oldu. [3]
Türk halklarının nihai kökeni, ikincil anavatanları Moğolistan olan Kuzeydoğu Asya’dadır. Moğolistan ve Güney Sibirya‘dan Türk halkı genişledi ve Avrasya’nın büyük kısımlarına hakim olmaya başladı.
GÜNEY SİBİRYA [4]
TÜRKİSTANI SU KUŞAĞI
Türkiye, nasıl üç tarafı denizlerle çevrili, üç kıtanın kavşak noktasında ve beş deniz bölgesine hakim merkezi bir konumda bulunmakta iken, aynı şekilde Güney Sibirya Türkistan Su Kuşağı da, dört nehir ve dört ülkenin kavşak noktasında yer almaktadır.
Rusya, Çin, Kazakistan ve Moğolistan, Altaylar sıradağları merkezli olarak her biri bir diğerine komşu oldukları stratejik bir coğrafyadır söz konusu olan. Altaylar burada dört nehrin kaynağını teşkil etmektedir ve Güney Sibirya’da doğan bu nehirler nihayetinde Sibirya topraklarını aşarak Arktik Okyanusu’nda denize kavuşmaktadırlar.
Bu coğrafyada Türklerin başkentleri nehir kenarlarında sıralanmaktadır. Kazakistan’ın başkenti Astana Ob nehri kenarında, Altay Cumhuriyeti’nin başkenti Gorno-Altaysk ile Tuva Cumhuriyeti’nin başkenti Kızıl şehri Yenisey nehri ve Yakut Cumhuriyeti’nin başkenti Yakutsk, Lena nehri kıyılarında yer almaktadır.
Türkiye nasıl güneyindeki sıcak denizler üzerinden okyanuslara ulaşım imkanlarına sahip ise, tüm Türkistan da Güney Sibirya Su Kuşağında yer alan başkentler ve çok geniş havzalara hitabeden nehirler üzerinden ki bu nehirler çok geniş havzalara hükmetmektedirler, Arktik Okyanusuna erişim imkanlarına sahiptir. Yüksek rakımlı Altay dağları devasa su kaynaklarını sürekli üretmektedir.
Bu şekilde söz konusu nehirler üzerinden Türkistan ülkeleri soğuk denizlere ulaşabilmektedir. Aynı zamanda Güney Sibirya Su Kuşağı, Pasifik Okyanusu’na da yakın bir konumdadır ve Pasifik limanlarına da aynı şekilde erişim söz konusu olabilmektedir.
19.yüzyılda gelecek vadeden topraklar nasıl Amerika kıtasının kuzey kıtasında yer almakta ve diğer kıtalardan insanlar Avrupa’dan, Asya’dan ve Afrika’dan Amerika kıtasına kafileler halinde akın etmekte iseler, 21. yüzyılın da, değerlendirilememiş kullanılmamış kaynakları itibarıyla gelecek vaat eden toprakları, hem Pasifik Okyanusuna, hem de Arktik Okyanusu’na kıyısı bulunan Sibirya coğrafyasında yer almaktadır.
Çin’in ve ABD’nin bu topraklarda hesap ve emelleri olduğu apaçık ortadadır. Türkler[5] ise Slavlarla, güneydoğu Avrupa’da, Balkanlar’da, Karadeniz’in kuzeyinde Rusya ve Ukrayna topraklarında, Türkistan ve Sibirya coğrafyalarında simbiyotik birlikte bir yaşantı sürdürmektedirler. Evlilikler giderek çoğalmaktadır. Değerler sistemi ve aile yapıları birbirleri ile uyumludur.
Türkler 21. yüzyıl imkanlarıyla nasıl Hint, Pasifik, Arktik okyanuslarına açılma gayeleri var ise Ruslar da aynı şekilde Türkiye üzerinden güneydeki sıcak sulara ve kıtalara inmeyi hedeflemektedirler. Bu hedefler ortaklaştırılarak her iki ülkenin de iş birliği geliştirmeleri durumunda barış içinde yükselen Asya medeniyetine bir örnek teşkil edecektir.
4X4: DÖRT NEHİR DÖRT ÜLKE
Güney Sibirya nehirlerinden Ob, İrtiş, Yenisey ve Lena, Altaylardan doğduktan sonra Arktik Okyanusu’na doğru akmaktadır. Türkistan Su Yolları Kuşağı, özellikle Yenisey, İrtiş, Selenga, Orhun, Seyhun, Ceyhun nehirleri ile Aral gölü, Baykal gölü ve Balkaş gölü üzerindeki su kaynaklarına dayalı olarak yapılan faaliyetlerdir.
Türkler, Türkistan coğrafyalarındaki yaşantıları boyunca iki farklı coğrafya unsurlarını kendilerine kanat edinmişler ve batıya doğru akınlarını hep bu kanatlar üzerinden gerçekleştirmişlerdir; Bozkır ve Su Yolları.
Türkistan Su Kuşağı (Karadeniz, Hazar Denizi, İdil, Seyhun, Ceyhun, Yenisey, İrtiş, Selenga, Orhun nehirleri ile Aral gölü, Baykal gölü ve Balkaş gölü kıyıları) denizciliğimizin, A’dan Z’ye bilimler kapsamında incelenmesi, 21. Yüzyılın ilk çeyreği biterken daha da hızlanacağı netleşen çok kutuplu dengede, Atatürk tarafından Türkiye Cumhuriyetine gösterilen “Dil, Tarih ve Coğrafya” hedefinin, günümüz okyanuslar jeopolitiğine uygun bir gereğidir.
Denizciliğimizi de doğuda Türkistan’a doğru genişletebilir isek, kök coğrafyamızdaki “Su Kuşağı” üzerinden, kuzey istikametinde Buz Denizine, güney istikametinde Hint Okyanusuna ve daha da doğuda Pasifik Okyanusuna erişimimiz kolaylaşacaktır.
SİBİRYA
Sibirya Haritası
Büyük Kuzey Seferi
Rus keşfi Tarih: 1733 – 1745 Konum: Rusya
Önemli Kişiler: Vitus Bering Aleksey İliç Çirikov Georg W. Steller
Büyük Kuzey Seferi , (1733–42), Rus tarihinde, imparator tarafından başlangıçta tasarlanan bir girişimin devamı. Büyük Petro , kuzey deniz yolunu Doğu’ya haritalamak için. Sefer, Sibirya’nın Arktik kıyısının büyük bir bölümünü haritaladı ve Sibirya tüccarlarını Alaska yakınlarındaki adalarda kürk ticareti geliştirmeye teşvik etti . St. Petersburg’daki amirallik koleji tarafından desteklendi . Seferin planlayıcısı Yüzbaşıydı.Vitus Bering , Rus donanmasında görev yapan bir Danimarkalı. O ve Yüzbaşı.AI Chirikov, 1741’de Kuzey Pasifik’i geçen bir gemiye komuta etti. Gemiler bir fırtınada ayrılmış olsa da, her biri Alaska anakarasını gördü ve kıyıdan bazı adalara ulaştı. Teğmen.SI Chelyuskin, Sibirya anakarasının en kuzey noktası olan ve kendisine adını veren buruna ulaştı ve kuzenleriKhariton veDmitriy Laptev, Taymir Yarımadası’ndan Kolyma Nehri’ne kadar Sibirya kıyılarının haritasını çıkardı.[9]
ALTAY DAĞLARI VE CİVARI
GÜNEY SİBİRYA NEHİRLERİ
Sibirya’nın ana nehirlerinden bazıları, Lena, İrtiş, Yenisey ve Obi Nehri gibi Güney Sibirya dağ sisteminden doğar. Bölgenin diğer nehirleri Argun, Tom, Şilka, Selenge, Katun ve Biy Nehri’dir. Büyük Baykal Gölü, bölgenin en tanınmış gölüdür.
İrtiş-Ob-Yenisey nehirleri
Ob-İrtiş nehri
Başkentler: Astana. Novosibirsk
Ob Nehri
Rusya’da yer alan bir nehirdir. Asya’nın en büyük nehirlerinden biri
olan Ob, Altay Dağları’ndaki kaynaklarından Ob Körfezi’nden Kuzey Kutup
Denizi’nin Kara Denizine çıkışına kadar batı Sibirya’da kuzey ve batıya doğru akar.
Fiziksel çevresi ve popülasyonunda olağanüstü farklılıklar gösteren, Rusya’nın
kalbindeki bölgeyi geçen büyük bir ulaşım arteridir. Ob, nehrin alt akışını çevreleyen
bölgenin ve içine deşarj ettiği buzla tıkanan suların çoraklığına izin verse bile, Ob nehri
, yolcu ve yük taşımacılığına elverişli olması nedeniyle büyük ekonomik potansiyele
sahiptir. Ancak, Irtysh Nehri, Ob’un ana parçası olarak kabul edilirse, azami uzunluğu
5.410 km ile Ob, dünyanın yedinci en uzun nehri olarak kabul edilebilir. Nehrin su
toplama alanı yaklaşık 2.975.000 km2’dir ve dünyada bu konuda altıncı sıradadır. [13]
İrtiş Nehri
Orta-batı Asya’da yer alan bir nehirdir. 4.248 km uzunluğu ile en
uzun nehirlerden biridir. İrtiş Nehri ile Ob Nehri sistemi birlikte dünyanın en büyük
yedinci nehir sistemini oluşturmaktadır. İrtiş, Moğol Altay Dağlarından Sincan Uygur
Özerk Bölgesi içinde, Çin’de doğar, kuzeybatıya doğru hareket ederek Batı-Sibirya’da
Khanty-Mansiysk şehri yakınında Obi Nehri ile birleşip Kara Denizine (Sibirya’nın kuzeyinde, Arktik Okyanusu’nun bir uzantısı olan denizdir.) dökülür.
İrtiş Irmağı’nın havza alanı 1.673.470 km²’dir. Üzerinde Öskemen adıyla 1952’de ve
Bukhtarma adıyla 1960 yılında tamamlanan toplam iki adet hidroelektrik santrali
bulunmaktadır. Nehir gemi seferlerine açıktır. Üzerinde yer alan limanlar Rusya’da
Hantı-Mansiysk, Tobolsk, Tara ve Omsk ile Kazakistan’da Pavlodar, Semey ve
Öskemen limanlarıdır. [14]
Lena nehri
Başkent: Yakutsk
Lena Nehri , Rusya’nın en büyük nehri ve dünyanın en uzun 11. nehri veya nehir sistemidir. Güneydoğu Sibirya’daki Baykal Gölü’nün batı kıyılarındaki dağlardaki kaynaklarından Arktik Laptev Denizi’ndeki deltasının ağzına kadar 2.734 mil (4.400 km) akar . AlanıNehrin havza alanı yaklaşık 2.490.000 kilometrekaredir. Lena Nehri havzasının çoğu Başkenti Kuzeydoğu Sibirya’da bulunan Saha (Yakutya) cumhuriyeti Yakutsk , Lena Nehri kıyısında yer almaktadır.
Lena, Kachug’un altındaki bölümlerde küçük teknelerle ve Ust-Kut’un altındaki bölümlerde daha büyük gemilerle gezilebilir. En önemli limanlar Bulun, Zhigansk, Yakutsk, Vitim, Kirensk, Osetrovo, Zhigalovo ve Kachug’dur. Gezilebilir ana kollar sol kıyıda Kirenga ve Vilyuy ve sağ kıyıda Vitim, Olyokma ve Aldan’dır. Kereste, kürk, altın, mika, endüstriyel ürünler ve gıda ana kargolardır.
Lena’nın ilk Avrupalı keşfi 17. yüzyılın başlarında Ruslar tarafından gerçekleştirildi. 1631’de Ust-Kut’ta bir kale ve yerleşim yeri kuruldu. İlk bilimsel araştırma 1733-42’de Büyük Kuzey Seferi tarafından gerçekleştirildi. [15]
Yenisey nehri
Başkent: Krasnoyarsk. Abakan. Kızıl. Ulanbaatar.
Yenisey Nehri ; Asya kıtasının en büyük nehridir. Ortalama 19.800 m3/s akıntı
hızı ile dünyanın en yüksek debisine sahip olan altıncı nehirdir. Nehir kaynağını
Moğolistan’ın dağlarından alarak Sibirya topraklarının büyük bölümünü sulayarak
geçer ve daha sonra Kuzey buz denizi bölgesinde Kara Denizi’ne sularını boşaltır. Bir
çok Türk ve Moğol devletinin bu nehrin etrafında kurulmuş olmasından dolayı nehir
bu iki ırk açısından tarihi öneme sahiptir. Türk asıllı Tuva Cumhuriyetinin başkenti
olan Kızıl şehri Yenisey akarsuyu kenarında kuruludur. Selenga nehrini de dahil
edersek, Yenisey nehrinin uzunluğu yaklaşık 5.539 km ve havza alanı da 2.580.000
km2’dir.Yenisey nehrinde Oznachennoye ile deniz arasında düzenli olarak gemiler
seferleri yapılmakta, yük ve yolcu taşınmaktadır. Nehir üzerinde yer alan başlıca
limanlar; Krasnoyarsk, Strelka (Angara birleşme noktasında), Yeniseysk, Igarka,
Dudinka ve Ust-Port’tur. Kereste taşıması nehir üzerinde gerçekleştirilen taşımacılıkta
ana kargo türü konumundadır. Kargonun bir kısmı Krasnoyarsk’a yukarı doğru
gitmekte ve tersine harekette tahıl, kömür, petrol ürünleri, makine ve yine kereste
taşıması yapılmaktadır. [16]
TONYUKUK YAZITINDA GÜNEY SİBİRYA [17]
Harita: Tonyukuk’un Güney Sibirya Seferleri
Tonyukuk Yazıtı Nehirler-Göl (8):
- Ak Termal Irmağı (Rusya, Tuva Cumhuriyeti).
- Anı Irmağı (Rusya, Hakasya).
- Bolçu (Çin, Altay İli).
- İnci Irmağı ( Özbekistan).
- İngek Gölcüğü ( İnekler Gölü, Moğolistan).
- İrtiş Irmağı (Rusya).
- Kök Öng Irmağı (Moğolistan).
- Tola Irmağı (Moğolistan).
Tonyukuk yazıtında Güney Sibirya’da 7 nehir ve 1 gölden bahsedilmektedir. Yazıtlarımız ise nehir adlarına atfen adlandırılmışlardır. Yenisey, Orhun. İlk yazılı eserlerimizde söz konusu olan su kuşağı coğrafyalarıdır. Türklerin yazıları ve yaşantıları nehir ortamları ile alakalıdır. Türk jeopolitiğinin sulak alanlar coğrafyaları araştırılmalıdır.
“Sayın Levent Ağaoğlu, Tonyukuk’un siyasi faaliyetinin ve kahramanlıklarının her taraftan incelenmesine yönelik fikrinizi candan kabul ediyorum. Bu kişilik gerçekten derinden incelenmesine layık, çünkü faaliyetleriyle Eski Türk Devletinin gelişmesine ve dünyada tarihi rol oynamasına önemli katkıda bulunmuştur. Her yaz Orta Asya ve Güney Sibirya’da eski Türk devresine ait anıtların keşfedilmesini amaçlayan saha araştırmalarında bulunmamı galiba biliyorsunuz. Bir yıl önce Tonyukuk’un gerçekleştirdiği savaş seferinin güzergâhından geçmeğe çabaladım. Batı Sayan dağ zincirinden Ona (Anı) nehri boyunca uzanan bu yol bugün de çok zor, bazı kısımları bir taşıt aracıyla ulaşılamaz, sadece dar patikalarla atlı olarak veya yürüyerek geçilebilir.
Tuvalı avcılar, bu yol üzerinde bulunan Kara-Hol gölü civarında bulunan ve yerli efsanelere göre büyük meydan muharebesinin olduğu ovayı bana gösterdiler. Söz konusu ovada Türk devresine ait büyük mezarlık bulunmaktadır. Aynı yerde Türk runik yazıtlarını buldum ve şimdi bu yazıtların okunması üzerine çalışmaktayım. Tonyukuk tarafından Kırgızlara karşı yapılması bilinen seferden başka bu bölgede herhangi bir askeri olay hakkında bilgi kaydedilmemiştir.
Size önerebildiğim birinci süje, Türk ordusunun tahminen yaptığı yolun betimlenmesi ve haritasıdır. İkinci süje, bu bölgede keşfettiğim runik yazıtların okunmasından kaynaklanacaktır. Üçüncü süje de, Tonyukuk’un gerçekleştirdiği savaş seferinin son noktası ve Kırgız Kağanıyla yaptığı meydan muharebesidir. Hakasya’da Kırgız Kağanı Bars-Beg’in konağının bulunduğu ovayı biliyorum. O ovada Tonyukuk’un başkanlığındaki ordu, Kırgızları uyku halinde bulmuştu. Ovada, yerli mitlere göre, meydan muharebesinin şemasını gösteren bir taş var, bir de bu olaylarla ilgili yazıtlar ve diğer şeyler keşfedilmiştir. Yukarıdaki önerilerim ilginizi çektilerse, lütfen, bana bu materyellerin ve resimlerin hazırlanması için planladığınız süreleri bildiriniz. Öte yandan önümüzdeki iki ayda başka işlerle çok meşgul olacağımı ve sadece Aralık ayında bu çalışmalara başlayabileceğimi dikkate aldığınızı rica ederim. Saygılarımla ve başarılar dileklerimle, 29 Ekim 2016. Prof. Dmitri Vasilyev. “ [18]
SONUÇ: “TÜRK JEOPOLİTİĞİ”
- Güney Sibirya Su Kuşağı kavşağında batı yönünde Kazakistan ve doğu yönünde Moğolistan, kuzey yönünde Rusya ve Güney yönünde ise Çin birbirlerine sınırdaş konumdadırlar. Böylesine kritik bir kavşak noktasında söz konusu olan ise Türk Jeopolitiğidir açıkçası.
- Kazakistan bir Türk Devletler Teşkilatı üyesi devlettir. Moğolistan, Türklerin (Hunlar, Göktürkler) ata yurdudur. Rusya içerisindeki Tuva Cumhuriyeti, Altay Cumhuriyeti, Hakasya Cumhuriyeti ve Saha (Yakutya) Cumhuriyeti Türk topluluklardır.
- En nihayetinde, Çin’in, Güney Sibirya’da Kazakistan, Rusya ve Moğolistan ile sınırdaş olduğu noktada kendi içerisindeki özerk bölge olan Doğu Türkistan yer almaktadır.
- Bu sıralamanın da net olarak gösterdiği üzere Güney Sibirya, bu söz konusu dört ülkenin içerisindeki Türk toplulukları vesilesiyle bir Türk Jeopolitiğidir aynı zamanda. Konuşulan dil Türkçedir. O halde Türk Jeopolitiği ve unsuru buradaki dört ülkeyi de kültürel bağlarla, dil politik üzerinden birbirlerine bağlayan bir unsurdur.
- Söz konusu jeopolitiğin, 21. yüzyılın Arktik ve Pasifik Okyanusları etkileşim ve iletişiminde başat ve barışçıl bir öğe olarak değerlendirilmesi, bölge ülkelerini birbirlerine daha sıkı bir biçimde bağlayacaktır.
- Nasıl ki ABD Başkanı Trump, Kanada ve Grönland topraklarına göz koyarak Arktik Okyanusu’na ilişkin barışçıl olmayan emeller yürütmekte ise, ki İsveç ve Finlandiya’nın NATO üyelikleri de bu sebeple Amerikan devleti tarafından gündeme getirilmiş ve başarılmıştır.
- Arktik Okyanusu artık 21. yüzyılın ikinci çeyreğinden itibaren uluslararası ilişkilerin ana gündem maddelerinden birisi halindedir. Çünkü, 21.yüzyılın ikinci 25 yıllık döneminde 2050’ye kadar Arktik Okyanusu uluslararası deniz ulaşımına elverişli bir konuma gelecektir.
- Buzullar eriyip yok olmaktadır. Nasıl ki Grönland nadir elementlere yataklık eden bir toprak parçası ise, aynı şekilde Sibirya da o denli değerlidir. Bu durumda Türk Jeopolitiğinin, Türkiye, Türkistan ülkeleri, Rusya ve Çin işbirlikleri içerisinde, süper güç Amerika’nın emellerine karşı, çok kutuplu bir dünyanın işbirliği örneği olarak öne çıkması önem kazanmaktadır.
- Çift çekirdekli (Türkiye ve Türkistan) jeopolitiğimiz eşzamanlı “Türk Pusulası” olarak işlevselleşerek, Türk Jeopolitiği, 21.yüzyıl ile birlikte okyanuslara yönelerek küresel bir deniz gücü haline gelecektir.
- Güney Sibirya Türk Jeopolitiği, Kazakistan, Moğolistan, Rusya (Tuva, Hakasya, Altay özerk cumhuriyetleri) ve Çin Doğu Türkistanında kendisini göstermektedir.
DİPNOTLAR
[1] Türk Etnogenezi Meselesinde Neolitik-Tunç ve Demir Çağları’ndaki Kültürler Üzerine Bir Değerlendirme. Yıl 2020, Cilt: 19 Sayı: 2, 447 – 458, 25.04.2020 Elvin Yıldırım https://dergipark.org.tr/tr/pub/jss/issue/53719/615506
[2] Prof Dr Osman Karatay. Eposta 24 Eylül 2024
[3] https://tr.wikipedia.org/wiki/Orhun_Yazıtları
[4] https://www.google.com/search?q=dergipark+g%C3%BCney+sibirya&ie=UTF-8&oe=UTF-8&hl=tr-tr&client=safar#ip=1
[5] https://turan.org/guney-sibirya-turklugu/
[6] https://tr.m.wikipedia.org/wiki/Rusya%27n%C4%B1n_cumhuriyetleri
[7] https://en.wikipedia.org/wiki/South_Central_Siberia
[8] https://en.wikipedia.org/wiki/South_Siberian_Mountains#:~:text=The%20South%20Siberian%20Mountains%20are,of%20the%20Great%20Russian%20Regions.
[9] https://www.britannica.com/event/Great-Northern-Expedition
[10] https://www.fallingrain.com/world/a/A/l/t/a/i/
[11] https://www.fallingrain.com/world/a/A/l/t/a/y/
[12] https://www.fallingrain.com/world/a/A/l/t/a/239/
[13] Liliya Malik, Philip Micklin, Lewis Owen (Çevrimiçi) https://www.britannica.com/place/Ob-River 24.12.2018
[14] Kenneth Pletcher, (Çevrimiçi) https://www.britannica.com/place/Irtysh-River 26.12.2018
[15] https://www.britannica.com/place/Lena-River
[16] Lewis Owen, Yenisey River, (Çevrimiçi) https://www.britannica.com/place/Yenisey-River
24.12.2018
[17] https://www.agaoglulevent.com/bilge-tonyukukun-seferleri/
[18] Tonyukuk’un Savaş Seferinin Güzergahı
